Trong thời kỳ kháng chiến trước đây, chúng tôi có dịp đưa sinh viên đi sơ tán về miền quê. Sau một thời gian chung sống với bà con nông dân, anh chị em đã rút ra được một kết luận là ngôn ngữ của bà con, nhất là của những cụ già, không phải là "quê mùa" như trước đây mọi người vẫn tưởng, mà trái lại, rất văn vẻ, có nhiều màu sắc, nhiều hình tượng. Chính là vì những câu chuyện hàng ngày, bà con thường dùng những thành ngữ và tục ngữ là cái vốn vô cùng phong phú, vô cùng quý giá của tiếng nói dân tộc, được truyền miệng từ đời này sang đời khác, qua hàng nghìn năm lịch sử.

Sinh viên đã ghi chép được nhiều thành ngữ và tục ngữ, nhưng họ thú thật là: Nhiều khi không hiểu rõ được ý nghĩa và cách dùng một số thành ngữ và tục ngữ đó.

Trước đây đã có nhiều sách biên soạn về văn học dân gian, nhưng các soạn giả thường nặng về mặt sưu tập, chứ không chú ý giải thích ý nghĩa và cách dùng.

Để giúp cho thế hệ trẻ dùng được vốn từ ngữ trong văn học dân gian, chúng tôi soạn quyển "Từ điển thành ngữ và tục ngữ" này.

Văn học dân gian gồm có thành ngữ, tục ngữ, ca dao, phong dao... Chúng tôi chỉ sưu tập thành ngữ và tục ngữ, vì đó là những nhóm từ những câu có thể dùng làm ngữ điệu.

Thành ngữ là những cụm từ cố định dùng để diễn đạt một khái niệm. Thí dụ: ăn sổi ở thì, ba vuông bảy tròn, cơm sung cháo dền, nằm sương gối đất... Chúng tôi chỉ chọn những thành ngữ có từ ba từ trở lên và coi những thành ngữ có hai từ là những từ ghép.

Tục ngữ là những câu hoàn chỉnh, có ý nghĩa trọn vẹn, nói lên hoặc một nhận xét về tâm lý, hoặc một lời phê phân, khen hay chế, hoặc một câu khuyến nhủ, hoặc một kinh nghiệm về nhận thức tự nhiên hay xã hội...

Thị dự: Đồng tiền liền khúc ruột; trong nhà chưa tỏ, ngoài ngõ đã hay; ở hiền thì gặp lành; chết trong còn hơn sống đục; đói cho sạch, rách cho thơm; bỡn quá hóa thật gió heo may chuồn chuồn bay thì bão...

Chúng tôi có tham vọng sưu tập càng nhiều càng hay những thành ngữ và tục ngữ thông dụng nhưng chắc chắn là chưa đầy đủ, vì tuổi tác cao, không thể xông xáo tìm tòi và vì khả năng của chúng tôi còn nhiều hạn chế.

Chúng tôi xếp các mục từ theo thứ tự chữ cái, thành một cuốn từ điển, để dễ tra cứu. Trong mỗi mục từ, chúng tôi nêu lên ý nghĩa của thành ngữ hay tục ngữ và thường giải thích cách dùng trong từng trường hợp, như để chê hay khen, than phiền hay chế giễu, bông đùa hay khuyên răn v.v...

Những từ cổ, những từ xuất phát từ một điển cổ, những từ và câu Hán - Việt đều được giải thích.

Chúng tôi không loại bỏ những thành ngữ và tục ngữ không được trang nhà, nhưng có ghi trong ngoặc đơn là "tục" hay "thông tục", hoặc cũng không gạt bỏ một số thành ngữ, tục ngữ cũ, nay đã lỗi thời để bạn đọc nhận thức và tự đánh giá.

Một số câu ca dao và một số câu trong Truyện Kiều đã được nhân dân dùng như tục ngữ, theo ý chúng tôi, cũng nên coi như tục ngữ.

Vì phạm vi sưu tầm và sự hiểu biết của chúng tôi có hạn, nên công trình này của chúng tôi không tránh khỏi thiếu sót và sai lầm. Mong rằng khi sách được xuất bản, chúng tôi sẽ nhận được những lời chỉ bảo và bổ sung của các bậc cao minh. Chúng tôi xin có lời cảm tạ trước.

NGUYỄN LÂN