Cuốn sách này là tập hợp một số bài đăng trên Tạp chí Xưa & Nay, Cơ quan ngôn luận của Hội Khoa học lịch sử Việt Nam.

Xưa & Nay ra mắt bạn đọc lần đầu vào dịp Xuân Giáp Tuất (1994) đánh số 0 vì chưa được cấp phép chính thức, mới chỉ được coi là “xuất bản phẩm nhất thời”. Hai tháng sau Tạp chí mới chính thức ra số đầu (số 1, tháng 4/1994).

Trong số ra mắt bạn đọc, lá thư tòa soạn đầu tiên viết rằng “Xưa & Nay được ra đời không chỉ góp thêm phần truyền bá kiến thức mà quan trọng hơn là nó sẽ trở thành diễn đàn để giới sử học có thể đóng góp được nhiều hơn vào sự Đổi mới và Phát triển của đất nước, cũng là sự Đổi mới và Phát triển của chính mình.

Lịch sử là một tấm gương. Song, chúng tôi không nghĩ tới một tấm gương quá lớn chắn đặt trước mặt, khiến soi vào chỉ thấy đỉnh cao ở phía sau. Rất khiêm tốn, chúng tôi nghĩ tới một tấm gương vừa nhỏ đặt ở bên mình như một tấm gương chiếu hậu của một cỗ xe, giúp chúng ta tiến lên phía trước vẫn luôn nhận rõ được cái đã qua, để tỉnh táo, tự tin về con đường hướng tới tương lai, dù nhiều gian nan nhưng chắc chắn ngày một tốt đẹp hơn. (Số 0)

Ở số đầu, thư tòa soạn còn nói thêm “Nhà nghèo, báo không dám in màu, cũng chưa dám in nhiều, chỉ mong lấy sự ngay ngắn làm trọng, giữ nét mộc mạc làm duyên, hy vọng nhờ sự đứng đắn mà hấp dẫn người đọc” (số 1).

Thấm thoắt đến nay Tạp chí Xưa & Nay đã qua được 6 mùa Xuân, báo vẫn nghèo, vẫn chưa dám in màu nhưng số lượng, số trang và số kỳ đã tăng hơn trước. Ba năm đầu (1994-1996) Tạp chí ra mỗi tháng mỗi kỳ, từ năm 1997 đến nay mỗi tháng 2 kỳ, tổng cộng đã được hơn 100 số.

Xưa & Nay vẫn lấy sự ngay ngắn làm trọng, vẫn lấy nét mộc mạc làm duyên, vẫn hy vọng nhờ sự đứng đắn mà hấp dẫn người đọc. Xưa & Nay đã hết lòng mong làm vậy, nhưng có được như vậy hay không còn tùy nơi bạn đọc đánh giá.

Để giúp bạn đọc vượt qua cái khoảng thời gian đứt đoạn của mỗi số tạp chí, chúng tôi tuyển chọn những bài viết có chung chủ đề in thành những tập sách riêng. Vào dịp kỷ niệm 300 năm Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh, hai cuốn Sài Gòn Xưa & Nay và Nam bộ Xưa & Nay đã ra mắt bạn đọc. Lần này cuốn Lịch sử, sự thật và sử học tập hợp một cách rộng hơn những chủ đề đã được đăng tải trên tạp chí. Cuốn sách này được xuất bản cũng nhằm thể hiện cái điều mà ngay từ khi Tạp chí mới ra đời để bày tỏ “Xưa & Nay thấu hiểu được cái bài học đầu tiên vừa êm ái vừa nghiêm khắc rằng: không có các bạn (bạn đọc, bạn viết, bạn cổ vũ, bạn mua) thì tờ báo không sống nổi. Nói như vậy cũng chính là để bày tỏ lòng biết ơn của chúng tôi đối với những ai đã, đang sẽ ủng hộ cho Xưa & Nay”.

Tạp chí ra đời vào thời điểm Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam đang chuẩn bị tổ chức Đại hội lần thứ ba (tháng 4-1994) trước thềm một mùa xuân mới mang nhiều ý nghĩa: Xuân Canh Thìn năm 2000, cũng là cách để giới thiệu một phần những gì mà giới sử học đã làm giữa hai Đại hội.

- Dương Trung Quốc